Devotiedrukwerk in de collectie van het Erfgoedhuis van de Zusters van Liefde
Een bijdrage van vrijwilliger Johan Rommelaere.

In de collectie van het Erfgoedhuis van de Zusters van Liefde bevindt zich een verborgen schat aan prachtige devotieprentjes.
De collectie was vooral het levenswerk van zuster Marie de Magdala (1884 – 1970). De honderden prentjes zitten alfabetisch in een reeks fichebakjes geklasseerd wat een grondige inventarisatie een stuk makkelijker maakt voor mij. Het einddoel is de collectie digitaal toegankelijk maken voor toekomstig onderzoek.
Devotieprentjes of ‘santjes’, afgeleid van het woord ‘saints’ of heiligen, werden vooral vanaf de contrareformatie, een beweging binnen de katholieke kerk tegen de groeiende populariteit van het protestantisme, verspreid. Deze afbeeldingen waren immers een belangrijk propagandamedium om de volksdevotie aan te wakkeren binnen de katholieke kerk. Men besefte dat men met sprekende en herkenbare beeldtaal iedereen kon bereiken, ook diegenen die niet konden lezen en schrijven, eerder dan met moeilijk toegankelijke en dure geschriften en boeken.
De bloeiende boekdrukkunst en de concentratie van uitgevers en graveurs in Antwerpen maakte de ruime verspreiding van devotieprentjes ook voor het eerst praktisch mogelijk. Van de zestiende tot een stuk in de achttiende eeuw was Antwerpen immers hét grote centrum voor de productie van deze ‘beeldekens’ die tot in Zuid-Europa op grote schaal uitgevoerd werden. Later verloor Antwerpen zijn voortrekkersrol aan onder andere Augsburg en Parijs.
De prentjes uit de Antwerpse periode bestaan vooral uit afdrukken van kopergravures die vaak nadien door loonwerkers of kloosterlingen met de hand ingekleurd werden. De koperplaten werden als een belangrijk kapitaal beschouwd en werden dan ook binnen de generaties van drukkers overgeërfd. Om die reden zijn de afdrukken ook vaak niet met zekerheid te dateren.
‘Santjes’ werden onder andere gegeven als vriendschapsgeschenk, beloning aan ijverige leerlingen of herinnering aan leden van genootschappen. De Jezuïeten bijvoorbeeld, verspreidden maandelijks op grote schaal zogenaamde ‘suffragia’ – kleine blaadjes met daarop de naam van een heilige, feestdag en een korte biografie – voor hun Maria-solidaliteiten. Een solidaliteit was een genootschap waarbinnen 1 bepaalde heilige vereerd werd.
Devotieprentjes of ‘santjes’ zijn er in alle vormen en materialen. De mooiste werden op perkament gedrukt. Ze waren verfraaid met oplegwerk of knipsel- en ponswerk.
In de negentiende en twintigste eeuw ontstond door nieuwe druktechnieken een enorme massaproductie en daarom zijn devotieprentjes tot op vandaag niet volledig verdwenen. Ze bestaan nog in digitale vorm en liggen ter beschikking in de onthaalbalies van de meeste kerken.
En wist je dat de eerste bidprentjes of doodsprentjes eigenlijk gerecupereerde ‘santjes’ waren met op de achterzijde een oproep om voor het zieleheil van de overledene te bidden?